Dice que no sabe por qué la gente le habla tanto. No sabe por qué se le acercan y le cuentan sus cosas. “Si hay un borracho en el bar, siempre acaba contándome su vida a mi. No sé por qué, es como si tuviera un imán”, me dice, mirándome fijamente a los ojos, con esa manera que él tiene de mirar que parece que traspasa tus ojos, como si en lugar de mirar a tus pupilas, estuviese viendo tus pensamientos en una pantalla de Cinexin.

Dice que no sabe por qué la gente acaba contándole cosas que no cuentan a cualquiera, que no sabe por qué confían y se fían tanto de él incluso quienes le conocen poco. Él no lo sabe, pero creo que su gran secreto es una cualidad muy sencilla, incluso natural en los seres humanos, pero no tan común. El secreto es que él mira más allá de tu piel, de tu aspecto, de tus ojos cuando te mira. El secreto es que en su mirada delata cierta curiosidad por la persona que tiene enfrente, por lo que guarda dentro. Las personas no son para él un espejo en el que se mira a sí mismo. Él no está pensando en lo siguiente que te va a decir mientras hablas, ni en la cara que vas a poner cuando se lo digas. Él escucha. Escucha con los oídos y con lo ojos. Algo tan simple y tan natural y cada vez menos común en esta sociedad del selfie y del monólogo, en la que nos dedicamos cada vez más a escucharnos a nosotros mismos y cada vez tenemos menos curiosidad por quien tenemos enfrente.

Como dice una buena amiga mía, ocurre que lo normal se ha convertido en excepcional. Y es por eso que cuando sentimos que alguien hace algo tan natural y humano como escucharnos, cuando alguien nos mira más allá de nuestros ojos, sentimos un imán hacia él o hacia ella y, sin darnos cuenta, le hablamos con palabras verdaderas, las que nos salen de dentro. Porque sentimos que alguien ha mirado allí, simplemente ha mirado con curiosidad, a ese precipicio, ese lugar en el que realmente somos.

Cosas que has hecho solo una vez en la vida. Escuchaba el otro día en voz de la actriz Miren Gaztañaga un extracto de la obra teatral Ezekiel en la que el protagonista se preguntaba sobre las cosas que ha hecho una sola vez en la vida y ponía algunos ejemplos como “correr desnudo por la nieve”. Si nos preguntan por cosas que hemos hecho solo una vez en la vida, respondemos con situaciones excepcionales: Acudir como invitada a una boda en Japón, subir escalando una cascada congelada…

Ese camarero que antes de que llegues a la barra ya te está mirando para poder servirte cuanto antes, sin que tengas que esperar; esa compañera de trabajo que te cubre para que te puedas tomar un café o que desvía tu teléfono al suyo cuando te ve cargada de trabajo; ese vecino que te riega las plantas cuando te vas de vacaciones; esa profesora que tiene la paciencia de volverte a explicar la lección pero de otra forma, para que la puedas entender mejor; esa amiga que te propone quedar cerca de tu casa en lugar de en el centro porque sabe que los viernes estás muy cansada; esa compañera que encarga el restaurante cuando vais de cena o piensa en cuál puede ser el mejor regalo que le vais a hacer a alguien; esa amiga que te dice no con la cabeza en el probador de esa tienda de quinceañeras y te lleva a una tienda de ropa como para ti…

Son todas ellas personas facilitadoras. Una especie de engrase que la maquinaria de la vida nos regala a veces. Gente que nos hace la vida más fácil. La ya de por sí complicada vida. Porque no estoy para nada de acuerdo con esa frase (que seguramente en alguna época de mi vida yo también habré utilizado) de que la vida es sencilla y nosotros y nosotras la complicamos. No. Nosotros y nosotras también somos la vida, y la vida es complicada. ¿Cómo no va a ser complicada cuando cada una de las personas tiene intereses, gustos y opiniones diferentes y tenemos que convivir? ¿Cómo no va a ser complicada cuando ya cada persona tiene bastante con intentar darle un sentido a su vida?  ¿Cómo no va a ser complicada cuando la realidad muchas veces nos impide realizar nuestros sueños? La vida es complicada. Así que lo mejor que se puede hacer es intentar rodearse de personas facilitadoras. Son el regalo de cada día. Esa persona que te sonríe en el metro o en el autobús, como diciéndote: sí, yo también estoy perdida, pero vamos a hacer por lo menos que esto sea agradable. Lo más fácil posible.

Zerbitzari hori, barrara iritsi aurretik zuri begira dagoena, itxaron beharrik izan ez dezazun; lankide hori, lanez lepo zaudenean zure telefonoa berera desbideratzen duena; oporretara zoazenean etxeko landareak ureztatzen dizkizun auzokidea; ikasgaia berriz azaltzeko pazientzia duen irakasle hori, modu batera ulertzen ez baduzu beste modu batera azalduko dizuna; hiriaren erdialdean geratu ordez, zure etxetik gertu geratzea proposatzen dizun lagun hori, badakielako ostiral honetan oso nekatuta zaudela; afari bat antolatzen duzuenean jatetxea enkargatzen duen lankide hori; lagun bati egingo diozuen oparirik onena zein izan daitekeen pentsatzeko denbora hartzen duen laguna; arropa denda bateko aldagelan buruarekin ezetz egiten dizun lagun hori, nerabeentzako denda horretatik irtenarazi eta zure adinekoentzako moduko arropak dituen dendara laguntzen dizuna…

Denok ezagutzen dugu pertsona horietako bat. Bizitza errazten diguten pertsonak dira. Bizitzaren makineria koipeztatzen duen noizbehinkako oparia dira. Izan ere, bizitza berez zaila da.  Ez nago batere ados esaldi honekin: bizitza erraza da berez, guk konplikatzen dugu. Eta ziur nire bizitzaren garairen batean erabili dudala. Baina gu ere bizitza gara, eta bizitza konplikatua da. Nola ez da konplikatua izango pertsona bakoitzak interes, gustu eta iritzi desberdinak dituenean eta elkarrekin bizi behar dugunean? Nola ez da zaila izango pertsona bakoitzak bere bizitzari zentzu bat ematearekin nahikoa duenean? Nola ez da konplikatua izango errealitateak askotan gure ametsak gauzatzea eragozten digunean? Bizitza zaila da. Beraz, egin daitekeen onena bizitza errazteko gaitasuna duten pertsonez inguratzea da. Egunerokoak ematen digun oparietako bat dira. Metroan edo autobusean irribarre egiten dizun pertsona hori, esanez bezala: bai, ni ere galduta nago, baina egin dezagun ahalegina gutxienez hau atsegina izan dadin. Egin dezagun bizitza konplikatu hau ahalik eta errazena.

Testu batean barneratzen naiz baso ilun batean sartuko banintz bezala, linterna eskuan, zer aurkituko dudan jakin gabe. Sorkuntza prozesua beti da deskubrimendu bat niretzat.

Liburuak idazteko modu asko daude. Idatzi daiteke, adibidez, burua erantzunez beteta. Horrela idazten duten idazleek lehen lerroa idatzi baino lehen argi izaten dute zer esan nahi duten, nola esango duten, idazlanaren gidoia prest izaten dute… Guzti hori dutenean, hasten dira idazten; edo guzti hori izan arte, ezin dute idatzi. Idatzi daiteke, bestalde, burua galderaz beteta. Horrela idazten dutenek sorkuntza prozesuan bertan bilatzen dituzte erantzunak.

Bigarren taldekoa naiz ni. Liburu bat idazten hastea niretzat ilun dagoen espazio batean sartzea da. Orain arte idatzi ditudan nobeletan, ipuinetan…ez dut inoiz oso argi izan hasieratik zer kontatu nahi nuen. (Aurretik zer esan nahi dudan jakinez gero, zertarako idatzi liburu bat? galdera buruan baneuka bezala). Intuizio moduko bati jarraitu diot beti, esku artean gidoi baten ordez irudi bat edo jakinmin handi bat izan ditut.

Rafael Chirbesen aipua da: “Jeneralean, itsu-itsuan idazten da. Nire liburuetako batean ere ez dut jakin oso argi zertaz idazten ari nintzen idatzi bitartean, ia bukatu arte. Idaztea tunel ilun baten barrena zulo bat egiten joatea da. Gauzak esan ahala ezagutzen dut esan behar dudana”. Beste hau Paul Austerrena: “Nire liburu guztiak dira zailak idazten. Mantso eta minez idazten dut. Eta ez naiz egitura batetik abiatzen. Liburuak berak aurkitzen nau ni. Irudi bat sortzen da nire buruan eta poliki-poliki inguratu egiten nau, eta ez dut beste erremediorik hura besarkatu baino”.

Irudi bat. Horixe bera izaten dut nik askotan, besterik ez, nobela bat edo ipuin bat idatzi baino lehen. “Amaren eskuak” nobela idazten hasi nintzenean, adibidez, hasieran irudi hau baino ez nuen: Amaren eskua izararen gainean, eta alaba esku haiei begira, zain, zainek zeharkatutako esku haiek zerbait esango diotela espero balu bezala. Horra hor nobela idazten hasi nintzenean neukan material bakarra. Noski, nire barnean bazeuden nik oraindik ezagutzen ez nituen esanahi asko, idazketa prozesuak berak askatu zituenak. Eta “Musika airean” nobela idazten hasi nintzenean ere, irudi bat nuen bakarrik, eta buruan nuen irudi hura deskribatzen hasi zen sorkuntza prozesua: Leihotik begira zegoen adineko emakume bat, etxean, bere bakardadean. “Aitaren etxea” nire azken nobela idazten hasi nintzenean ere, irudi batek inguratu ninduen: gizon bat, kafetera elektriko bati begira, sukalde berrian tresna hura elementu zaharkitua dela pentsatuz; haren tanta-jario geldoari begira, bera ere sustantzia galtzen ari dela sentituz.  Irudi bat agertzen zait, izebergaren punta balitz bezala, eta sorkuntza prozesuan bilatzen dut ur azpian dagoena.

“Nobelak soilik deskriba dezakeena deskubritzen saiatzea da nobelaren eginkizun bakarra ”. Herman Broch idazleak esana da. Eta iruditzen zait ondo laburbiltzen duela ideia bat: emaitza batzuk sorkuntza prozesuaren bitartez bakarrik azaleratu daitezkela. Idazleak, azken finean, idazten du zerbait esan nahi duelako, eta badakielako zerbait hori sorkuntzaren bitartez bakarrik sortuko dela. Sorkuntza prozesurik gabe, ez litzatekeela inoiz existituko. Idaztea, zentzu horretan, beste modu batez nekez deskubrituko genituzkeenak aurkitzeko modua da.

Hasieran behintzat, beraz, gidoirik gabe idazten dut. Ume baten antzera botatzen dut buruan dudana, idazten ari naizen horrek izango dituen ondorioei gehiegi erreparatu gabe eta irekiko dituen bideez gehiegi pentsatu gabe. Eta brastakoan botatako horien ondoren, bigarren fasea dator, pertsona heldua agertzen da, eta umeak gelatik barreiatuta utzi dituen guztiak jasotzen eta ordenatzen hasten da. Hor dator zentzuen, gidoien, eskemen eta egituren txanda. Hor dator etengabeko zuzenketa. Idaztea zerbait bada, etengabe zuzentzea baita.

Eta idatzi bitartean, kezka asko buruan. Kontuan hartu beharreko elementu asko.  Konplexutasuna azaltzeko erronka, adibidez. Munduarena eta bertan bizi diren pertsonena. Alice Munrok dio interesgarria izateko, ideia batek konplexutasun moralen bat izan behar duela, ertz bat baino gehiago. Eta Milan Kunderaren arabera “nobela batek erakusten dizu mundua zuk uste baino konplikatuagoa dela”. Erronka handia da mundu eta pertsonaia planoetatik ihes egitea eta haien konplexutasuna azaltzea. Pertsonaien kontraesanak, adibidez. Ezinbestekoak iruditzen zaizkit pertsonaiek bolumena izan dezaten eta sinesgarriak izan daitezen. Nire lehen liburuetatik azkenekora, garrantzi handiagoa eman diot pertsonaien kontraesanak erakusteari. Azken liburuan, bereziki.

Mugimendua da beste kezka bat. Nola egin etengabe mugimenduan dagoen mundu bat testu batean errepresentatzeko? Nobela bat, ipuin bat ez dira argazkiak. Zerbait mugitu behar da, zerbait aldatu behar da, transformazio bat egon behar da hasieratik bukaeraraino. Pertsonaien eboluzioa deskribatzeak mugimendu hori irudikatzen laguntzen dit, pertsonaiek bidean ikasten edo desikasten dutena. Toni Morrisen dio: “Nire liburuen bukaeran, pertsonaiek hasieran ez zuten jakituria dute. Argitasun izpi bat jasotzen dute istorioan zehar”. Zerbait aldatu beharra dago hasieratik bukaerara. Errebelazio handi edo txiki bat gertatu behar da pertsonaien bizitzetan, eta ondorioz,  idazlearen eta irakurlearen bizitzetan baita ere.

Zehaztasuna, konkretua izatea. Horra hor beste kezka bat. Literaturak ideia abstraktuak  oso modu konkretuan adierazten ditu. Horrela egin behar du deskribatzen ari denaren bisualizazioaren mesedetan. Hitzak mugatuak dira. Ez dute soinurik, ez dute usainik…  Guk elementu mugatu horrekin lortu behar dugu irakurleak zerbait usaintzea, entzutea… Nola? Abstraktutik ahalik eta konkretuenera igaroz. Kontatzetik erakustera pasatuz. Carson McCullersen esanetan , “nobela on batzuk telefono zenbaki bat bezain zehatzak dira”.

Batasuna. Dena dago harilkatua, elementu guztiak interkonektatuta eta denak zerbaiten zerbitzura. Testu idealean hitz bakoitzak funtzio bat betetzen du, eta elementu bat aldatuz gero, zerbait mugituz gero, dena mugitzen da.

Norberaren eskua gehiegi ez ikustea. Horra idatzi bitartean buruan bueltaka izaten dudan beste kezka bat. Izan ere, iruditzen zait idazleak leiho garbitzailearen funtzioa bete behar duela. Irakurlearen aurrean jartzen duen leihoa ahalik eta garbien utzi behar du, irakurleak leihoaren beste aldean dagoena ahalik eta argien ikus dezan. Baina irakurleak ez du inoiz ikusi behar leiho garbitzailearen eskua. Irakurleak ez du idazlearen eskua ikusi behar, idazleak garbitutako leihoaren bestaldean dagoena ahalik eta modu zehatz eta argienean baizik.

Hasieran esan dut idazteko modu asko daudela, burua galderaz beteta idatzi daitekeela edo burua erantzunez beteta, adibidez. Beste klasifikazio bat ere bururatzen zait: etxeko egongela erakusten duten idazleak eta etxeko ganbara erakusten dutenak. Egongelan dena dago prest bisitariei harrera egiteko. Geure buruaz eskaini nahi dugun irudia dago islatuta, atrezzo bat. Ganbaran, aldiz, ezkutatuta ditugun gauzak aurkitu ditzakegu, desordenatuta daudenak, asko eta asko ahaztuta dauzkagunak.

Irakurle bezala, pertsonaien ganbara erakusten didaten idazlanak gustatzen zaizkit, gure ahuldadeak eta kontradizkioak agerian uzten dituztenak; irakurtzean atximurka egiten diguten horiek. Idaztean ere, saiatzen naiz pertsonaien ganbara erakusten. Barruan ezkutatzen duten hori. Esan gabeko hitz horiek guztiak.